ABD ve küresel aktörler, Asya ile ilgili politikalarının temelini oryantalizm üzerinden uygulamaktadırlar. Oryantalizm, rahmetli Cemil...
ABD ve
küresel aktörler, Asya ile ilgili politikalarının temelini oryantalizm
üzerinden uygulamaktadırlar. Oryantalizm,
rahmetli Cemil Meriç; “sömürgeciliğin keşif kolu” olarak ifade etmektedir.
Önce, Keşfeder, tanır, tanımlar ve yapılandırır, tavına getirdiğinde, onu bir
müstemleke valisi ile yöneterek, değerlerinden uzaklaştırır. Ve topyekûn değersizleştirir.
Küresel
emperyalizmi iyi tanıyabilmek, küreselci ruhu anlamaya bağlıdır. Küreselci ruh,
bir toplumu sömürmek ve onu müstemleke haline getirebilmek üzere, oryantalist
anlayışla hareket etmektedir. Yani toplumu kendi değerleri ile avlamak… Zayıflığını
ve zaafını bilerek hareket etmek üzere politikalarını uygular.
İran
üzerinde uygulanan politikaların neticeye ulaşması, bölgeye en yakın ülke olan Türkiye
yede uygulanabilirliğinin gündeme gelmesi söz konusudur. Zira Molla rejiminin
İran’da egemen olmasından sonra, Türkiye’de, cemaatlerin devletimize egemen
olmaya çalışması, Molla rejimine doğru hızla
sürüklenmesi, buna işaret etmektedir.
Ülkemizde; Milli
duyarlılıkla ilgili, devlet politikası uygulamayışı, ülkede umutsuzluk ve
keyfiliğin egemen olması, ekonomik istikrarsızlık, dini eksende bir yapılanmayı
teşvik edeceği görülebilir gelişmedir. Bu ise, Wilson Prensiplerinin
uygulanması anlamına gelen politik yapılanma için mümbit bir siyasi iklim
yaratır.
Ondan ötürü,
İran’daki siyasal dinamikleri, süreçleri, aktörleri ve gelişmeleri bilmek
zorundayız.
İran’da, tam bir federasyona geçiş hâlen düşük
olasılıklı; ama desantralizasyon / yerel güçlendirme tartışmaları gerçek
ve giderek siyasetin gündemine giriyor. Bu tartışmanın itici güçleri; ekonomik
sıkıntılar, güvenlik krizleri, dini/etnik/sosyal gerilimler ve reformist
yönetimin (Cumhurbaşkanı Pezeshkian vb.) söylemleri. Ancak anayasal, güvenlik
ve rejim içi dirençler büyük engel oluşturuyor.
Bu tartışma
neden canlandı, teşvik eden unsurlar.
Siyasi dönüşüm beklentileri / reformist yönetim
söylemi: 2024–2025
döneminde reformist unsurların öne çıkması ve cumhurbaşkanının (Masoud
Pezeshkian) bazı yerel yetki artışı vaatleri, desantralizasyonun konuşulmasını
teşvik etti. Bu, merkezi otoriteyle gerilim yaratıyor.
Ekonomik kriz ve hizmet sunumundaki başarısızlıklar: Ekonomik baskılar (kısmi enerji
kesintileri, hayat pahalılığı) merkezi yönetimin meşruiyetini sorgulatıyor;
yerel çözümler talebi artıyor. (Finansal Times)
Etnik/periferik bölgelerdeki toplumsal hareketlenme: Kürt, Azeri, Beluç ve Arap
cephelerinde artan siyasi talepler (dil hakları, ekonomik adalet, güvenlik)
merkezi modeli zorlayıcı hale getiriyor. Protestoların coğrafyası giderek etnik
sınırları da kapsıyor. (Atlantik
Council)
Kurumsal olanaklar mevcut ama… İran’da yerel seçimler ve çok
sayıda yerel mekanizma bulunuyor; bu altyapı, teorik olarak daha fazla yerel
otonomi için kullanılabilir. Yine de bunun reformist bir geçişe dönüşmesi rejim
içi direncin büyüklüğüne bağlı. project-syndicate.org
Tahran’daki merkezi yönetim / Devrim Rehberi ve
güvenlik kurumları: Ülke
bütünlüğünü ve merkezi kontrolü korumaya öncelik verir; federalizmden çekinir. (Freedom
House)
Reformistler / bazı hükümet figürleri (Pezeshkian
çevresi): Yerel
yetkilerin artırılmasını, ekonomik yönetimde esnekliği ve bazı sivil
özgürlükleri teşvik edebilir. (The
Guardian)
Etnik ve bölgeler arası sivil hareketler: Dil hakları, kaynak paylaşımı,
bölgesel güvenlik konularında daha fazla özerklik istiyor.
Muhalif gruplar / diaspora örgütleri: Bazıları açıkça federasyon veya
özerklik talep eder; bunlar rejime karşı siyasi seçenekleri çeşitlendiriyor. (Modern
Diplomacy)
Muhtemel
senaryolar:
Durumun korunması — “Status quo plus” (En muhtemel,
orta etki): Küçük
yönetsel düzenlemeler, bazı vali-yetki artışları ve yerel yönetim reformları;
anayasal köklü değişiklik yok. Rejim bütünlüğünü korumaya güçlü öncelik
verdiğinden ve güvenlik kurumları dirençli olduğundan.
Yönetilmiş desantralizasyon (Olası / orta-yüksek etki): Merkezi hükümet kontrollü olarak
bazı ekonomik ve idari yetkileri illere devreder; güçlü merkezi denetim ve
güvenlik yetkileri merkezde kalır.Neden: Hem merkez hem reformistler için
“riskleri azaltan” bir orta yol; ekonomik yönetim yerelde hızlanır,
ayrılıkçılık riski sıkı gözetimle minimize edilir.
Güç paylaşımı / sınırlı federalizm (Düşük olasılık /
yüksek etki): Bölgesel
özerklik ve anayasal değişikliklerle daha federal bir çerçeve kurulması (belli
başlı eyaletler). Büyük bir rejim krizi veya uzun süreli merkezi çöküş/çözülme
olması gerekir; aynı zamanda ulusal elitlerin önemli kısmının rızası gereklidir.
Fars milliyetinin temellerini korumak, mollaların statüsüne dokunmamak
gibi…
Parçalanma / çatışmalı ayrışma (En düşük ihtimal ama
riskli): Ekonomik
çöküş, dış müdahale veya geniş çaplı güvenlik zayıflaması sonucu bölgesel
ayrışma veya şiddet. Eğer merkezi güç ciddi biçimde yara alırsa ve etnik
yönetimler silahlı aktörlerle birleşirse olasıdır. Bu senaryo hem bölgesel
istikrarı hem İran’ın komşularını etkiler.
Kısa ve orta
vadede ihtimallerin değerlendirilmesi: En yüksek olasılık: “Status quo
plus” veya yönetilmiş desantralizasyon. Yani bazı yerel yetki artışları
ama merkezi kontrolün korunması. (Bunu hem Pezeshkian’ın söylemi hem kurumların
dirençleri destekliyor.) (The
Guardian+1)
Federasyon ihtimali: Kısa vadede düşük; ancak rejim değişikliği veya büyük
bir meşruiyet krizi durumunda orta yükselme gösterebilir.
Erken uyarı
sinyalleri Takip edilmesi gereken uyarılar:
Anayasal değişiklik girişimleri — parlamentoda veya resmi
komisyonlarda federasyon/özerklik tartışmaları.
Cumhurbaşkanlığı/bakanlıklardan somut mevzuat
teklifleri (ör. vali
yetkilerini arttıran yasa tasarıları). (Report.az)
Güvenlik kurumlarının tutumu — ordu veya Devrim Muhafızları’ndan
gelecek açık ret/uyarı mesajları. (Freedom
House)
Bölgesel protestoların yoğunluğu ve örgütlenme düzeyi — etnik bölgelerdeki sivil
hareketlerin eylem sıklığı ve liderlik yapısı. (Atlantic
Council)
Dış
gözlemcilerin stratejik önerileri:
İnce ayarlı destek: Yerel kapasiteyi güçlendirecek sivil toplum ve hizmet
projelerine öncelik ver. Bu, merkez-çevre gerilimini yatıştırır. (project-syndicate.org)
Açık iletişim: Federatif tartışmalarının ayrılıkçılıkla eşleştirilmesini
önleyecek kamu diplomasisi; şeffaf, hukuki reform yollarının vurgulanması
önemli.
Risk yönetimi: Güvenlik boşluklarını kötü niyetli aktörlerin (hem iç
hem dış) sömürmesine karşı erken uyarı ve önleyici tedbirler.
Bugünkü veri ve siyasi dengeye göre İran’ın kısa
vadede “federatif bir devlete” dönüşmesi zayıf bir ihtimaldir; fakat yavaş,
yönetilmiş desantralizasyon ihtimali güçlüdür ve bunu tetikleyebilecek
ekonomik/siyasi krizler veya rejim içi güç dengesi değişimleri yakından
izlenmelidir.
İran’daki gelişmelerden ülkemizin etkilenmesi,
muhtemeldir. Zira İran’ın batısında, ülkemizin doğu sınırımızdaki yerleşim
yerlerine, Irak ve Suriye’deki Kürtlerin, kendilerine vatandaşlık verilmeden
yığınak yapılması, üzerinde düşünülmesi gereken bir durumdur. Hoy, Salmast ve
Urmiye’de, Kürtlerin sokaklarda silahlı gösteri yapmaları, Türklerin karşı
hareket başlatması, durumun gerginliğini anlamamız için yeterli bir gerekçedir.
Durum göstermektedir ki, İran bir sosyal çalkantı
yaşayacaktır. Bundan “Fars şovenizmi ve molla rejimi” ne kadar etkileneceğini
zaman gösterecektir. Nesim Yalvarıcı
YORUMLAR