Böyle bir dönüşümün belli işaretleri var fakat “İran federatif bir yapıya doğru gidiyor” demek hâlâ çok güçlü bir hüküm olur — şu an içi...
Böyle bir dönüşümün belli işaretleri var fakat “İran
federatif bir yapıya doğru gidiyor” demek hâlâ çok güçlü bir hüküm olur — şu an
için daha çok merkeziyetçi yapının bazı unsurlarının gevşetilmesi, yerel
idarelerin yetkilerinin artırılması yönünde tartışmalar ve teklifler dikkat
çekiyor.
Konuyu bu çerçevede ele aldığımızda, İranda görünen
tablonun değerlendirilmesinde göz önünde bulundurmamız gereken hususları izah
etmeye çalışayım.
Hâlihazırda
durum nedir? Federalizm fikrinin muhalefet ve etnik gruplar arasında
tartışılıyor olması, bu hususun gündeme gelmesini sağlamaktadır.
İran’da Azerîler, Kürtler, Balucîler, Araplar gibi etnik toplulukların yerel
özerklik ya da federatif yapı talepleri uzun süredir gündemde. Bu gruplardan
bazıları “Federal İran” gibi isimlerle siyasi alternatifler sunuyor.
Merkezi
hükümetin desantralizasyon söylemleri:
(Desantralizasyon, merkezi yönetimden yerel birimlere yetki ve sorumluluk devri sürecidir. Bu süreç, karar verme yetkisini ve idari işlevleri merkezi otoriteden alt kademelere aktararak, daha hızlı ve yerel ihtiyaçlara uygun kararların alınmasını sağlar. Modern anlamda, merkezi yönetimin elindeki bazı idari yetkilerin yerel yönetimlere, yarıözerk kamu kurumlarına ve gönüllü örgütlere aktarılmasıdır. Desantralizasyon, mali ve idari olmak üzere iki ana kategoriye ayrılabilir. )Yeni veya reformist yöneticiler,
yerel yönetimlerin güçlendirilmesi, valiliklerin (eyalet ya da il yöneticileri)
yetkilerinin artırılması gibi adımların gerekliliğini vurguluyor. Yerel
sorunların merkezi hükümetten yönlendirilen bürokrasi yerine yerel aktörler
tarafından çözülmesi gerekliliği dile geliyor
Federalizm
taleplerine karşı çekinceler hâlâ güçlüMerkeziyetçi güçler — rejim, bürokrasi, güvenlik
aygıtları — federatif yapıya geçişin ülkenin bütünlüğünü tehlikeye atacağı,
ayrılıkçı hareketleri teşvik edeceği şeklinde kaygılar taşıyor. Ayrıca birçok İranlı
ayrıca federalizmi bölünmeye ya da istikrarsızlığa yol açacak bir model olarak
görüyor.
Plan teklifleri ve muhtemel reform modellleri: Bazı muhalif planlarda ya da geçici
önerilerde (özellikle rejim değişikliği sonrası senaryolarda) eyalet temelli yapılar,
yerel anayasal haklar, bölgesel yönetimlerin geniş yetkilerle donatılması gibi
modeller gündeme geliyor.
Engellemeler
ve zorluklar var mıdır?
Anayasal ve kurumsal engeller: İran Anayasası, bugünkü rejim
yapısı, devlet ve güvenlik kurumlarının yetkileri, yerel idarelerin yetki
alanlarını ciddi biçimde sınırlıyor. Federatif yapıya geçiş için hem anayasal
değişiklikler gerekebilir hem de güvenlik, ordu, dış politika gibi merkezi
konularda kontrolün nasıl paylaşılacağına dair net çözümler lazım.
Güvenlik ve “ayrılıkçılık” kaygısı: Merkezi yönetim açısından
federatif yapı önerileri çoğunlukla etnik ya da bölgesel farklılıkların siyasi
ayrılıkçılığa dönüşmesi ihtimaliyle ilişkilendiriliyor. Bu tür kaygılar,
değişim sürecini yavaşlatıyor.
Siyasi irade ve toplumsal talep: Her ne kadar yerel özerklik
isteyen gruplar var olsa da, bütün İran’da güçlü bir taleptin olup olmadığı,
halkın federatif yapıyı destekleyip desteklemediği açık değil. Ayrıca rejim
içindeki farklı fraksiyonlar da bu konuda hemfikir değil.
Merkezi otoritenin isteksizliği: Rejim açısından kontrol kaybı
anlamına gelecek federatif unsurların verilmesi, merkezi yönetim için risk
demek. Bu yüzden reform tartışmaları genellikle “desantralizasyon” seviyesinde
kalıyor; tam bir federal yapı teklifleri genelde muhalefet kaynaklı ya da rejim
değişikliği sonrasına dair senaryolar kapsamında.
Federatif
yapıya geçiş mümkün mü?
Evet, teorik olarak mümkün görünüyor; özellikle
İran’ın etnik çeşitliliği ve yerel taleplerin büyüklüğü düşünüldüğünde,
federatif ya da özerk bölgesel yönetim modelleri bir çözüm olarak görülüyor.
Fakat pratikte bunun gerçekleşmesi için aşağıdakiler gerekiyor:
Anayasa değişikliği ya da yeni bir anayasal çerçeve
Güçlü siyasi irade (reformistler + belki rejim içinde
ılımlılar)
Güvenlik kurumlarının ve merkezi otoritenin federatif
unsurları kabul etmesi
Bölgedeki farklı grupların taleplerinin dengelenmesi,
adaletli kaynak paylaşımı
Toplumsal desteğin sağlanması; halk arasında federatif
yapının ne anlama geleceği konusunda netlik olması
Daha önce,
İran ile ilgili yazdığım bir yazımda; Mesut Pezeşkiyan’ın, sıra dışı bir
politikacı olabileceği ve hatta ”protest” yani tepkici bir anlayışla siyaset
yapabileceğinden bahsettim. Bu iddiayı, sağlık bakanı olduğu zamanlardaki
uygulamalardan esinlenerek iddia etmiştim. Bu gün “federatif yapı
tartışmalarında” bu etkili olabilir. Ancak, mollalar, kendi rejimlerini,
egemenliklerini, Farsların dışında kalan
diğer etnik unsurlarla ve halk ile paylaşırlar mı zaman gösterecektir.
Nesim Yalvarıcı
YORUMLAR